Nederzetting

Eerste vermeldingen

Scheemda ontstond waarschijnlijk aan het einde van de 12e eeuw in het veengebied aan de rand van het Winschoter schiereiland. Er werd in de 13e eeuw een kerk gebouwd met losstaande toren. De eerste schriftelijke vermeldingen van Scheemda komen dan ook uit de Parochieregisters van de Rooms Katholieke kerk (Senieda?? (1283), Schemda (1391), Schemmede, Scemeda (1441)) Een lijst met andere eerste vermeldingen van dorpsnamen uit het verdronken Oldambtgebied vindt u op de website van historicus Otto S Knotnerus.

Overstromingen

De invloed van het (Dollard)water op het leven in dit gebied was groot. Al in 1391 maakte Scheemda met andere dorpen afspraken om de waterhuishouding te regelen. Er werden dijken aangelegd en later ook windmolens ingezet om de afwatering te verbeteren. Tegelijkertijd echter breidde de Dollard zich steeds verder uit en daalde de bodem. Er deden zich in Groningen diverse overstromingen voor. In 1509 breidde de Dollard zich tijdens een stormvloed zo ver uit dat de locatie van het dorp Scheemda overspoelde en verloren ging.

Ol Kerkhof

Op de plaats van het verdronken Scheemda ligt nu de snelweg A7. In de jaren 80 van de vorige eeuw hebben archeologen onderzoek gedaan naar de restanten van het dorp. Bij de opgravingen werden de fundamenten van maarliefst twee middeleeuwse kruiskerken aangetroffen. Eén daarvan is vermoedelijk nooit voltooid. Behalve fundamenten werden ook veel graven en skeletten aangetroffen. Aan de gelaagdheid van de grond binnen de fundamenten is te zien dat deze na afbraak (en verplaatsing) van de kerk langzaam zijn dichtgeslibt door de Dollard. Een interessant artikel uit het tijdschrift Noorderbreedte, de inleiding staat hieronder afgebeeld, over opgravingen in het verdronken Scheemda vindt u hier:

Artikel uit Noorderbreedte

(Fragment van het artikel https://www.noorderbreedte.nl/pdf/89102.pdf )  

Nieuwe locatie

Na de overstromingen werd het dorp Scheemda herbouwd op hooggelegen terrein vlakbij het dorp Eexta. Dit was de uiterste hoek van het dorpsgebied (parochie) van Scheemda. Beide dorpen kwamen nu vlak bij elkaar te liggen maar behielden hun eigen identiteit en zelfstandigheid. In de 13e eeuw beschikten beide dorpen over een eigen kerk met losstaande toren.

Vanaf het begin heeft Scheemda, dat meer inwoners had dan Eexta, het dorpje Eexta enigzins overvleugeld. Hoewel er een "strikte" scheiding was tussen beide dorpen, bijvoorbeeld met het oog op de kerkelijke armenzorg, leidde de situatie nog wel eens tot ergernis bij de Eexters.

Afgelegen en zelfvoorzienend

Het overgrote deel van de bevolking was werkzaam in de landbouw en de veeteelt. Scheemda en Eexta lagen zeer geïsoleerd en waren grotendeels zelfvoorzienend. Hoewel de plaatsen op de route van de stad Groningen naar Noord Duitsland lagen was er maar weinig handelsverkeer. De route naar Duitsland veranderde overigens voortdurend door overstromingen van de Dollard.

Hieronder een kaartje waarop de nieuwe locatie van Scheemda, nabij Eexta, te zien is. De kaart is gemaakt door Bartholdus Wicheringh in 1645. Zichtbaar is dat zowel Scheemda als Eexta een kerk heeft. Bij Scheemda staat tevens een molen afgebeeld. Dit was een rogge/korenmolen. De molens van Scheemda worden onder het kopje Kenmerken dorp nog besproken.

Scheemda en Eexta

(Bron: https://86.84.95.4/nazatendevries/Artikelen%20en%20Colums/Meerland/Meerland.html 21-04-2014)

 Op bovenstaande kaart is tevens te zien dat een deel van het verdronken land is teruggewonnen. De verlegging van de dijken en hoofdwegen heeft consequenties gehad voor de verkaveling van Scheemda.

Ontsluiting en groei

Door de aanleg van het Trekdiep (Winschoterdiep) tussen 1635 en 1640 nam de handel en bedrijvigheid in Scheemda en Eexta sterk toe. Het Winschoterdiep liep tussen Scheemda en Eexta door. Beide dorpen waren met elkaar verbonden door een stenen boogbrug ter hoogte van de huidige Brugstraat. Het Oude Winschoterdiep is rond 1955 gedempt en omgeleid via het Nieuwe Winschoterdiep.

Brugstraat

(Bron: https://home.kpn.nl/vrouger/04b_Scheemda.htm)

Duo-dorp

Langs het Winschoterdiep tussen Scheemda en Eexta ontstond handel die zich richtte op de binnenvaart en de reizigers die over de Trekweg kwamen. Er ontstond een aantal logementen nabij de brug. De verkoop van sterke drank floreerde en er konden bij diverse logementen postpakketten worden opgehaald en afgegeven. Doordat de activiteiten zich richting het Winschoterdiep verplaatsten kozen handels- en ambachtslieden hun woon- en werkplaatsen bij het water. Zo groeiden Scheemda en Eexta nog verder naar elkaar toe. In 1724 werd reeds geschreven dat beide plaatsen tezamen de gedaante van een redelijk stedeke vertoonden. Pas in 1964 werd het dorp Eexta officieel opgeheven, dus samengevoegd met Scheemda.

Type nederzetting

Veel dorpen in de omgeving van Scheemda zijn te typeren als lintdorp of streekdorp. Door de verplaatsing van het dorp en de ligging van de hoofdweg in een bocht heeft Scheemda een ander uiterlijk gekregen. Het stratenpatroon doet wat meer stedelijk aan, zo is te zien op het plattegrondje hieronder.

Scheemda en Eexta zijn relatief oude plaatsen en hebben zich niet oorspronkelijk ontwikkeld langs een kanaal. In Scheemda is de bocht in de verplaatste hoofdweg wel bepalend voor de layout van het dorp. Maar de bebouwing is ook een tijd lang gericht geweest op het Oude Winschoterdiep dat later een stuk verplaatst is. Hoewel de kerk redelijk centraal ligt lijkt Scheemda voor mij niet op een kerkdorp. Het is eerder een bijzonder wegdorp.

Plattegrondje Scheemda

(Bron: https://www.leerbewustbewegen.nl/9679ad.JPG)

Verkaveling

Scheemda kent een strokenverkaveling die vaak wordt aangeduid met de term opstrekkende heerden. Deze smalle stroken konden vele kilometers lang zijn en eindigden bij duidelijke grenzen in het landschap, bijvoorbeeld een dijk of een riviertje. De oude verkaveling, van vóór 1509, is in veel gevallen in de Dollardpolders weer teruggebracht.

Op onderstaand kaartje wordt de verkaveling van Scheemda anno 1832 inzichtelijk gemaakt. Goed te zien is de knik in het verkavelingspatroon waardoor sommige stroken veel breder eindigen dan ze beginnen. De Scheemder kavels waren eerst veel langer, maar in 1832 had Scheemda al flink wat grond moeten afstaan aan de parochie Nieuw Scheemda. Het gebied van Nieuw Scheemda heb ik paars omlijnd.

Verkaveling Parochie Scheemda (1832)

(Bron: gemaakt op Hisgis.nl)

Vóór de verplaatsing van het dorp lag Scheemda veel centraler in haar dorpsgebied. Door de verplaatsing kwam Scheemda helemaal aan het einde van haar parochiegebied terecht.
Door de lengte van de kavels kon de kerk van het verdronken Oud Scheemda verplaatst worden naar hoger gelegen terrein op haar eigen kavel. Later is de kerk van Nieuw Scheemda, een stuk noordelijker, gebouwd op dit zelfde kavel. Het kerkkavel liep door tot aan de parochiegrens. Op onderstaand kaartje is een gedeelte van het kerkkavel zichtbaar.

Kerkkavel Scheemda (1832)

(Bron: gemaakt op Hisgis.nl)

Het uiterlijk van het dorp en de verkaveling van Scheemda zijn dus sterk beïnvloed door de verplaatsing van het dorp, de samensmelting met Eexta en de verplaatsing van handel en bedrijvigheid richting het (later weer verplaatste) Winschoterdiep.